Na wstępie warto zaznaczyć, że w przepisach prawa nie odnajdziemy pojęć takich jak „ekranizacja” czy „oparty na motywach powieści”. Te charakterystyczne hasła, które często pojawiają się w napisach początkowych lub końcowych, są potocznymi określeniami. Pod kątem prawnym wyróżniamy dwie sytuację – inspirację oraz utwór zależy.
Film inspirowany utworem literackim
W przypadku gdy fabuła utworu audiowizualnego będzie jedynie nawiązywała do motywów danej książki, ale przy tym posiadała zupełnie nowe elementy, przykładowo wydarzenia, lokację czy bohaterów, możemy mówić o inspiracji. Chodzi zatem o wykorzystanie charakterystycznych tematów bądź odwołanie się do konkretnej książki jako punkt wyjścia dla własnej historii.
Jako przykłady można podać film Kieszonkowiec w reżyserii Roberta Bressona, który inspiruje się powieścią Zbrodnia i Kara Dostojewskiego, albo Tron we krwi Kurosawy odwołujący się do Makbeta Shakespeara.
W przypadku fabuły inspirowanej cudzym utworem nie jest koniecznym uzyskanie żadnej zgody bądź zezwoleń autora oryginału. Warto jednak mieć na uwadze, że granica między inspiracją a utworem zależnym (przeróbką czy opracowaniem) jest cienka i niekiedy nieświadomie można ją przekroczyć. Konsekwencje mogą być dotkliwe, włącznie z zablokowaniem emisji utworu audiowizualnego włącznie.
Adaptacja i ekranizacja utworu literackiego
Przez ekranizację należy rozumieć wierne przeniesienie utworu literackiego na scenariusz filmowy, a następnie nakręcenie na jego podstawie filmu. Za przykład może posłużyć ekranizacja prozy Henryka Sienkiewicza, tj. Krzyżacy w reżyserii Aleksandra Forda oraz Pan Wołodyjowski oraz Potop – Jerzego Hoffmana. Natomiast w przypadku adaptacji mówi się raczej o autorskiej wizji reżysera, wciąż jednak głęboko osadzonej w tekście pierwotnym. Oryginalny serial Netflix Otwórz oczy adaptuje powieść Katarzyny Bereniki Miszczuk pod tytułem Druga szansa.
Przygotowanie scenariusza na podstawie książki (niezależnie do tego, czy będzie to adaptacja, czy ekranizacja) stanowi opracowanie cudzego utworu. Warto pamiętać, że samo napisanie scenariusza adaptowanego jeszcze nie wymaga zgody autora utworu pierwotnego, przykładowo autora książki. Dopiero w momencie rozporządzania, a zatem w przypadku chęci wykorzystania takiego scenariusza koniecznym będzie uzyskanie stosownego zezwolenia od podmiotu posiadającego prawa autorskie do utworu.
Wyjątkiem od konieczności uzyskania zezwolenia twórcy utworu pierwotnego jest wygaśnięcie autorskich praw majątkowych. Co do zasady autorskie prawa majątkowe do utworu wygasają po upływie 70 lat od dnia śmierci twórcy, co oznacza, że po tym czasie można korzystać i rozporządzać utworem zależnym bez zezwolenia.
Scenariusz jest punktem wyjścia dla powstania utworu audiowizualnego, dlatego warto o niego zadbać nie tylko od strony literackiej, ale również kwestii prawnych.