Prawo cytatu stanowi wyjątek od zasady, zgodnie z którą celem rozpowszechnienia utworu potrzebna jest zgoda twórcy. W dobie internetu prawo cytatu coraz częściej jest wykorzystywane nie tylko w działalności naukowej, ale także przez internautów. Niektórym osobom wydaje się, że wystarczy powołać się na tę instytucję, aby nie naruszać cudzych praw. Jak prawidłowo korzystać z prawa cytatu?
Przesłanki prawa cytatu
Aby skutecznie powoływać się na prawo cytatu, należy spełnić poniższe przesłanki:
1) uprzednie rozpowszechnienie cytowanych utworów – musi być to utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie; zasadniczo, jeśli korzysta się z materiałów opublikowanych przez twórców w internecie, przesłanka ta będzie spełniona;
2) dzieło zawierające cytat musi stanowić samoistną całość – cytowany urywek lub nawet cały drobny utwór musi pozostawać w takiej proporcji do wkładu własnej twórczości, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne, samoistne dzieło;
3) rozmiar cytatu – cytat powinien pełnić funkcję podrzędną w stosunku do całości utworu – koniecznym jest zachowanie odpowiednich proporcji tak, aby umieszczenie cytatu (jako forma wtrącenia czy elementu dodatkowego) w utworze nie zaburzało jego samoistnego charakteru, natomiast w przypadku utwór plastycznych, fotograficznych lub drobne utwory można cytować je w całości;
4) cel cytatu – wskazuje się następujące cele, dla których realizacji wolno posłużyć się cytatem;
5) oznaczenie źródła – użycie cytatu musi być odpowiednio oznaczone, poprzez podanie imienia i nazwiska twórcy, a także źródła (o ile jest to możliwe).
Cel cytatu
O ile na pierwszy rzut oka wydaje się, że zawsze nasz cytat spełnia określony cel, w praktyce przy pogłębionej analizie okazuje się, że przesłanka ta nie została spełniona. Jako cele cytatu wyróżnia się:
1. wyjaśnianie – cytat w celu wyjaśnienia pojawi się wtedy, gdy zrozumienie treści zawartych w danym utworze jest niemożliwe albo przynajmniej w znacznym stopniu utrudnione;
2. polemika – jako publiczna dyskusja na ważne tematy społeczne, polityczne czy kulturalne, punkt wyjścia do zaprezentowania własnego odmiennego stanowiska;
3. analiza krytyczna lub naukowa – dokonywana w dziedzinie literatury, filmu, teatru, muzyki, sztuk plastycznych jako wypowiedzi zawierające ocenę dzieł lub mająca charakter naukowy;
4. prawa gatunku twórczości – jest to pojęcie nieostre, w doktrynie proponuje się przyjęcie, że należy spełnić wystąpienie elementu subiektywnego: zaczerpnięcie jest zwyczajowo przyjętym sposobem realizacji zamierzonego celu, znajduje poparcie w dotychczasowych praktykach, konwencjach, spotykane jest w zastanej twórczości.
Jaki % książki i ile sekund piosenki można zacytować?
Prawo autorskie nie posługuje się ani wartościami procentowymi ani miarą czasu w przypadku prawa cytatu. Warto wspomnieć, że w jednym z wyroków sąd stwierdził, że zapełnienie własnego utworu materiałem cudzego autorstwa – w ilości przekraczającej 1/3 czasu trwania filmu nie przesądza z góry o tym, iż takie działanie nie mieści się w granicach dozwolonego cytatu. Weryfikacji, czy w danej sytuacji można powołać się na prawo cytatu, dokonuje się na konkretnym stanie faktycznym.
Komercyjny cel
Czy sytuacja zmieni się, gdy cytat będzie wykorzystywany w utworze, który wykorzystujemy w celach komercyjnych? Przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie wyłączają możliwości powołania się na prawo cytatu dla celów komercyjnych. Należy mieć jednak na uwadze, że część doktryny uważa takie wykorzystanie za nieuprawnione.
Granice prawa cytatu są niejasne i wymagają każdorazowej weryfikacji względem konkretnego działania. Warto mieć na uwadze, że niewłaściwe zastosowanie prawa cytatu będzie skutkowało naruszeniem cudzych praw autorskich. W sytuacjach spornych, gdy istnieje ryzyko, że dane działanie przekracza ustawowe granice prawa cytatu, warto rozważyć zgłoszenie się do autora o zgodę na wykorzystanie fragmentów jego utworu.